|
|
SYN
BOŻY,
BÓG
OJCIEC,
DUCH
ŚWIĘTY
Przedstawienia Chrystusa, będące ilustracją jego ziemskiego życia,
stanowią zaledwie część
wizerunków Syna Bożego - Boga wcielonego, Boga-Człowieka. Obok
nich występuje znaczna
grupa przedstawień, w których autorzy starają się ukazać Jezusa
jako jedną z trzech osób boskich.
Zaliczyć do nich można wiele przedstawień, w których Dzieciątko
pełni rolę „atrybutu". Do nich
należą przede wszystkim wizerunki maryjne. Najbardziej popularne
typy ikonograficzne, to
Zwycięska Królowa Niebios, siedząca na tronie, trzymająca na
kolanach Dzieciątko - Boga,
dalej Hodegetria Matka Piastunka, trzymająca Dzieciątko na lewym
ramieniu. Niezliczone
odmiany ikonograficzne tego tematu świadczą o popularności kultu
maryjnego. Ogromną
rozmaitość przedstawień Matki Boskiej z Dzieciątkiem można także wiązać z
postanowieniami synodu
krakowskiego w I 621 r.
zwołanego przez biskupa Marcina
Szyszkowskiego. Jedno z dziesięciu
postanowień synodu odnosiło się do wizerunków maryjnych. Zalecano
w nim wzorowanie się
na wizerunkach znajdujących się w znanych sanktuariach, a za
najstosowniejszy do naśladowania
synod
uznał wizerunek częstochowski. W sztuce ludowej występują
również inne wizerunki
Matki Bożej z Dzieciątkiem, czczone poza Polską, które jednakże
zyskały wśród ludu polskiego
niezwykłą popularność. Należy do nich wizerunek z sanktuarium Matki
Boskiej w Mariazell
w Styrii w Austrii. Znajdujący się tam klasztor oo. Benedyktynów
jest jednym z największych
centrów pielgrzymkowych w Europie. Matka Boska z Mariazell od I
648 roku jest patronką Wiednia
i
całej Austrii. Król Jan III Sobieski przypisywał Jej
wstawiennictwu zwycięstwo pod Wiedniem
i przyczynił się do rozpowszechnienia Jej kultu w Polsce.
Bóg w postaci Dzieciątka
spełnia podobną funkcję „atrybutu"
także w innych przedstawieniach
- np. w obrazach św. Józefa, św. Jana Chrzciciela czy św.
Antoniego. Ponadto znane są przed-
stawienia nawiązujące do rozwijającego się w Polsce,
szczególnie od wieku XVIII, kultu Dzieciątka
Jezus. Rozwinął
się on w średniowieczu, w związku z
pielgrzymowaniem do Ziemi Świętej,
w tym do Betlejem. Kult Dzieciątka Jezus propagowali
szczególnie karmelici bosi. W kościele kar-
melitańskim w Pradze na Malej Stranie znajduje się woskowa
figura Dzieciątka Jezus, znana jako
Dzieciątko Jezus Praskie.
Została przywieziona z Hiszpanii
w roku I 628 przez księżnę Poliksenę
Lobkowic. W Polsce kult Dzieciątka Praskiego znany jest od
XVIII wieku. Popularne są także
wizerunki Dzieciątka Jezus śpiącego na krzyżu, nawiązujące do
późniejszego, XIX-wiecznego
schematu ikonograficznego.
Warto tu także zwrócić uwagę na grupę przedstawień związanych z
kultem Ran Chrystusa czy
jego Krwi. Kult Pięciu Ran Chrystusa, rozwijający się od
średniowiecza,
pozostawał w ścisłym
związku ze wzrastającą popularnością nabożeństwa Drogi Krzyżowej i
zakładaniem kalwarii.
Rany i Krew Zbawiciela traktowane byty jako symboliczne
„bramy zbawienia" wiodące do nieba.
Związane z kultem świętej Krwi są także, liczne w Polsce,
obrazy przedstawiające cud w Waldurn.
Przedstawienie to, znane od XVI wieku, ilustruje legendę o
rozlaniu podczas Mszy św. konsekrowanego wina przez ks. Henryka Otto w I 330 roku. Krew
utworzyła wizerunek Ukrzyżowanego
Chrystusa oraz I I jego twarzy.
Jednym z nowszych przedstawień jest wizerunek Serca
Chrystusa, a właściwie wizerunek
Chrystusa przedstawianego do potowy postaci, z gorejącym
sercem na piersi. Kult Serca Chrystusowego sięga wieku XIII, a jego nasilenie wiąże się z
objawieniem, którego doznała zakonnica
z klasztoru wizytek - św. Małgorzata Alacoque.
Przedstawienie wspomniane wyżej upowszechniło
się w wieku XIX, kiedy to w roku I 856 święto Najświętszego
Serca Jezusowego zostało ustanowione dla
całego Kościoła. Posiada ono kontynuację w postaci
wizerunku Chrystusa stojącego w
pełnej
postaci, z którego piersi wychodzą dwa promienie, biały i
czerwony. Jest to upowszechniony
w wieku XX wizerunek
Miłosierdzia Bożego, związany z
ukazaniem się Chrystusa siostrze Faustynie
(Helenie Kowalskiej) ze Zgromadzenia Matki Bożej
Miłosierdzia. Przedstawienie to powstało na
podstawie dokładnego opisu, który siostra Faustyna
pozostawiła w swoim dzienniczku. Jest ono
przykładem powstawania w czasach nam współczesnych nowych
wzorów ikonograficznych.
Chrystus występujący samodzielnie jest także przedstawiany
jako Pantokrator lub Salvator
Mundi. Te wizerunki zgodne są ze starym schematem
ikonograficznym i stanowią najbardziej
majestatyczną wizję Pana i Zbawcy świata.
Analiza sztuki ludowej o tematyce sakralnej nasuwa
nieodparte wrażenie, że twórcy, a zapewne i odbiorcy tej sztuki, nie potrafili uporać się z
koncepcją Boga Ojca
-
istoty najwyższej, nie
uwikłanej w sprawy ziemskie, a jednocześnie istniejącej w
każdej cząstce otaczającego nas
kosmosu. Niezliczeni święci patroni z
właściwymi im
atrybutami, setki przedstawień Matki Bożej,
ziemska historia Narodzin, Męki i Zmartwychwstania Jezusa
Chrystusa, to wszystko
mogło być
stosunkowo
łatwo unaocznione i przedstawione zgodnie z
rozbudowanym zespołem wierzeń i wyobrażeń tkwiących
głęboko w
całym systemie światopoglądu
ludowego. Niewielka stosunkowo liczba przedstawień Boga Ojca poświadcza istnienie
wspomnianej wyżej koncepcji Boga
oddalonego, twórcy wszechrzeczy, który usunął się do nieba. Jego
obecność mimo oddalenia jest
zaznaczona. Występuje często w postaci starca wychylającego się z
chmur, w górnej części obrazu, starca, który patronuje rozgrywającej się poniżej scenie.
Kontakt z nim byt możliwy jedynie
za pośrednictwem innych świętych osób. Istnieje także grupa
wizerunków przedstawiających
Opatrzność Bożą. Bóg Ojciec występuje tu przedstawiony za pomocą
symbolu - ręki lub oka.
Trzecia osoba boska - Duch Święty nie posiada w sztuce ludowej
samodzielnych wizerunków, Z reguły występuje w postaci gołębicy stanowiącej zawsze jeden
z elementów bardziej rozbudowanych kompozycji.
Ostatnim tematem, zamykającym niniejsze rozważania jest Trójca
Święta w polskiej sztuce
ludowej. Dogmat o Trójcy Świętej sformułowany został już w IV wieku
i od samego początku stał
się przedmiotem
gwałtownych sporów teologicznych, które
doprowadzały nawet do herezji,
Niezmiernie trudno
było zobrazować dogmat o Bogu Trójjedynym w
sztuce, podobnie jak i zrozumieć jego istotę. Wiemy z badań terenowych, zarówno
prowadzonych w wieku XIX, jak
i współcześnie, że dla wielu wiernych Trójca Święta, to Jezus, Józef
i Maria. Dołączano do nich
czasem (szczególnie na wschodzie) św.
Mikołaja. Niejednokrotnie
działalność Osób Trójcy Świętej wyobrażenia ludowe rozdzielały w czasie. Zgodnie z tymi
przekazami początki świata, to
okres panowania Boga Ojca, teraźniejszością rządzi Pan Jezus, a
czasy Ducha Świętego to bliżej
nieokreślona przyszłość.
Przedstawienia Trójcy Świętej, znane z polskiej sztuki ludowej,
naśladują kilka schematów
ikonograficznych znanych powszechnie. Najczęściej jest to tzw.
Tron faski. Bóg Ojciec siedzący
na tronie trzyma przed sobą Chrystusa Ukrzyżowanego, a poniżej
unosi się Duch Święty w
postaci gołębicy. Przedstawienie to szczególnie popularne
było w
okresie Kontrreformacji. W
malarstwie na szkle spotykamy najczęściej kopie wizerunku
skomponowanego
według tego typu
ikonograficznego, znajdującego się w Austrii. Jest to tzw. Trójca
Święta z Sontagsberg.
Inne, równie popularne przedstawienie, to kompozycja pozioma
trzech postaci tworzących
Trójcę Świętą. Znane jest także figuralno-symboliczne wyobrażenie
Trójcy o bardzo starej
proweniencji, powstałe poprzez połączenie ręki Boga Ojca, gołębicy
- Ducha Świętego oraz
Chrystusa przedstawionego jako baranka.
Do przedstawień Trójcy Świętej zaliczyć można również scenę koronacji
Matki Bożej.
W górnej części tego wizerunku znajduje się przedstawienie trzech
Osób Boskich, identycznie
jak w kompozycji poziomej. Bóg Ojciec i Syn Boży trzymają
wspólnie koronę, a nieco niżej
znajduje się postać Marii.
Niezmiernie rzadkie jest wyobrażenie Trójcy Świętej jako głowy o
trzech twarzach.
Sporadyczne występowanie tego motywu o proweniencji antycznej
pozostaje niewątpliwie w związku z potępieniem go przez sobór trydencki oraz zakaz
sformułowany przez papieża Urbana VIII
(Bulla z I I sierpnia I 628 roku). Benedykt XIV potwierdził tę
bullę w roku 1745. Główną przyczyną tego zakazu
była chęć usunięcia pretekstu do drwin ze strony
protestantów. Przedstawienie to nazywali oni bowiem „katolickim Cerberem". Jedyny znany
ludowy obraz Trójcy Świętej
w Polsce, przedstawionej zgodnie z tym wzorem
ikonograficznym,
pochodzi ze wsi Boczki
Chełmońskie
koło
Łowicza. Jest zaskakującym faktem, że mimo formalnego
zakazu potwierdzonego
w 1745 roku, ten obraz feretronowy
został ufundowany w roku
1768. Wynika to z napisu
„FONDATOR BARTLOMI RZESNY 1768", odkrytego na podstawie
feretronu podczas prac
konserwatorskich przeprowadzonych w 1999 roku w pracowni
konserwatorskiej Muzeum
Etnograficznego w Krakowie.
Eksponaty tworzące wystawę „Oblicza Boga" reprezentują tzw. starą
sztukę ludową. Pochodzą
głównie z wieku XVIII i XIX. Stanowią najcenniejsze okazy ze
znajdującej się w Muzeum
Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie kolekcji ludowej
sztuki sakralnej. Wystawa,
która
powstała z okazji wielkiego jubileuszu chrześcijaństwa,
prezentuje
głównie wątki chrystologiczne, występujące w
grafice, malarstwie i rzeźbie ludowej i
stanowi kolejne ogniwo ciągu
wystaw o tematyce sakralnej organizowanych przez Muzeum.
|