SYN BOŻY, BÓG OJCIEC, DUCH ŚWIĘTY Przedstawienia Chrystusa, będące ilustracją jego ziemskiego życia, stanowią zaledwie część wizerunków Syna Bożego - Boga wcielonego, Boga-Człowieka. Obok nich występuje znaczna grupa przedstawień, w których autorzy starają się ukazać Jezusa jako jedną z trzech osób boskich. Zaliczyć do nich można wiele przedstawień, w których Dzieciątko pełni rolę „atrybutu". Do nich należą przede wszystkim wizerunki maryjne. Najbardziej popularne typy ikonograficzne, to Zwycięska Królowa Niebios, siedząca na tronie, trzymająca na kolanach Dzieciątko - Boga, dalej Hodegetria Matka Piastunka, trzymająca Dzieciątko na lewym ramieniu. Niezliczone odmiany ikonograficzne tego tematu świadczą o popularności kultu maryjnego. Ogromną rozmaitość przedstawień Matki Boskiej z Dzieciątkiem można także wiązać z postanowieniami synodu krakowskiego w I 621 r. zwołanego przez biskupa Marcina Szyszkowskiego. Jedno z dziesięciu postanowień synodu odnosiło się do wizerunków maryjnych. Zalecano w nim wzorowanie się na wizerunkach znajdujących się w znanych sanktuariach, a za najstosowniejszy do naśladowania synod uznał wizerunek częstochowski. W sztuce ludowej występują również inne wizerunki Matki Bożej z Dzieciątkiem, czczone poza Polską, które jednakże zyskały wśród ludu polskiego niezwykłą popularność. Należy do nich wizerunek z sanktuarium Matki Boskiej w Mariazell w Styrii w Austrii. Znajdujący się tam klasztor oo. Benedyktynów jest jednym z największych centrów pielgrzymkowych w Europie. Matka Boska z Mariazell od I 648 roku jest patronką Wiednia i całej Austrii. Król Jan III Sobieski przypisywał Jej wstawiennictwu zwycięstwo pod Wiedniem i przyczynił się do rozpowszechnienia Jej kultu w Polsce. Bóg w postaci Dzieciątka spełnia podobną funkcję „atrybutu" także w innych przedstawieniach - np. w obrazach św. Józefa, św. Jana Chrzciciela czy św. Antoniego. Ponadto znane są przed- stawienia nawiązujące do rozwijającego się w Polsce, szczególnie od wieku XVIII, kultu Dzieciątka Jezus. Rozwinął się on w średniowieczu, w związku z pielgrzymowaniem do Ziemi Świętej, w tym do Betlejem. Kult Dzieciątka Jezus propagowali szczególnie karmelici bosi. W kościele kar- melitańskim w Pradze na Malej Stranie znajduje się woskowa figura Dzieciątka Jezus, znana jako Dzieciątko Jezus Praskie. Została przywieziona z Hiszpanii w roku I 628 przez księżnę Poliksenę Lobkowic. W Polsce kult Dzieciątka Praskiego znany jest od XVIII wieku. Popularne są także wizerunki Dzieciątka Jezus śpiącego na krzyżu, nawiązujące do późniejszego, XIX-wiecznego schematu ikonograficznego. Warto tu także zwrócić uwagę na grupę przedstawień związanych z kultem Ran Chrystusa czy jego Krwi. Kult Pięciu Ran Chrystusa, rozwijający się od średniowiecza, pozostawał w ścisłym związku ze wzrastającą popularnością nabożeństwa Drogi Krzyżowej i zakładaniem kalwarii. Rany i Krew Zbawiciela traktowane byty jako symboliczne „bramy zbawienia" wiodące do nieba. Związane z kultem świętej Krwi są także, liczne w Polsce, obrazy przedstawiające cud w Waldurn. Przedstawienie to, znane od XVI wieku, ilustruje legendę o rozlaniu podczas Mszy św. konsekrowanego wina przez ks. Henryka Otto w I 330 roku. Krew utworzyła wizerunek Ukrzyżowanego Chrystusa oraz I I jego twarzy. Jednym z nowszych przedstawień jest wizerunek Serca Chrystusa, a właściwie wizerunek Chrystusa przedstawianego do potowy postaci, z gorejącym sercem na piersi. Kult Serca Chrystusowego sięga wieku XIII, a jego nasilenie wiąże się z objawieniem, którego doznała zakonnica z klasztoru wizytek - św. Małgorzata Alacoque. Przedstawienie wspomniane wyżej upowszechniło się w wieku XIX, kiedy to w roku I 856 święto Najświętszego Serca Jezusowego zostało ustanowione dla całego Kościoła. Posiada ono kontynuację w postaci wizerunku Chrystusa stojącego w pełnej postaci, z którego piersi wychodzą dwa promienie, biały i czerwony. Jest to upowszechniony w wieku XX wizerunek Miłosierdzia Bożego, związany z ukazaniem się Chrystusa siostrze Faustynie (Helenie Kowalskiej) ze Zgromadzenia Matki Bożej Miłosierdzia. Przedstawienie to powstało na podstawie dokładnego opisu, który siostra Faustyna pozostawiła w swoim dzienniczku. Jest ono przykładem powstawania w czasach nam współczesnych nowych wzorów ikonograficznych. Chrystus występujący samodzielnie jest także przedstawiany jako Pantokrator lub Salvator Mundi. Te wizerunki zgodne są ze starym schematem ikonograficznym i stanowią najbardziej majestatyczną wizję Pana i Zbawcy świata. Analiza sztuki ludowej o tematyce sakralnej nasuwa nieodparte wrażenie, że twórcy, a zapewne i odbiorcy tej sztuki, nie potrafili uporać się z koncepcją Boga Ojca - istoty najwyższej, nie uwikłanej w sprawy ziemskie, a jednocześnie istniejącej w każdej cząstce otaczającego nas kosmosu. Niezliczeni święci patroni z właściwymi im atrybutami, setki przedstawień Matki Bożej, ziemska historia Narodzin, Męki i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa, to wszystko mogło być stosunkowo łatwo unaocznione i przedstawione zgodnie z rozbudowanym zespołem wierzeń i wyobrażeń tkwiących głęboko w całym systemie światopoglądu ludowego. Niewielka stosunkowo liczba przedstawień Boga Ojca poświadcza istnienie wspomnianej wyżej koncepcji Boga oddalonego, twórcy wszechrzeczy, który usunął się do nieba. Jego obecność mimo oddalenia jest zaznaczona. Występuje często w postaci starca wychylającego się z chmur, w górnej części obrazu, starca, który patronuje rozgrywającej się poniżej scenie. Kontakt z nim byt możliwy jedynie za pośrednictwem innych świętych osób. Istnieje także grupa wizerunków przedstawiających Opatrzność Bożą. Bóg Ojciec występuje tu przedstawiony za pomocą symbolu - ręki lub oka. Trzecia osoba boska - Duch Święty nie posiada w sztuce ludowej samodzielnych wizerunków, Z reguły występuje w postaci gołębicy stanowiącej zawsze jeden z elementów bardziej rozbudowanych kompozycji. Ostatnim tematem, zamykającym niniejsze rozważania jest Trójca Święta w polskiej sztuce ludowej. Dogmat o Trójcy Świętej sformułowany został już w IV wieku i od samego początku stał się przedmiotem gwałtownych sporów teologicznych, które doprowadzały nawet do herezji, Niezmiernie trudno było zobrazować dogmat o Bogu Trójjedynym w sztuce, podobnie jak i zrozumieć jego istotę. Wiemy z badań terenowych, zarówno prowadzonych w wieku XIX, jak i współcześnie, że dla wielu wiernych Trójca Święta, to Jezus, Józef i Maria. Dołączano do nich czasem (szczególnie na wschodzie) św. Mikołaja. Niejednokrotnie działalność Osób Trójcy Świętej wyobrażenia ludowe rozdzielały w czasie. Zgodnie z tymi przekazami początki świata, to okres panowania Boga Ojca, teraźniejszością rządzi Pan Jezus, a czasy Ducha Świętego to bliżej nieokreślona przyszłość. Przedstawienia Trójcy Świętej, znane z polskiej sztuki ludowej, naśladują kilka schematów ikonograficznych znanych powszechnie. Najczęściej jest to tzw. Tron faski. Bóg Ojciec siedzący na tronie trzyma przed sobą Chrystusa Ukrzyżowanego, a poniżej unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. Przedstawienie to szczególnie popularne było w okresie Kontrreformacji. W malarstwie na szkle spotykamy najczęściej kopie wizerunku skomponowanego według tego typu ikonograficznego, znajdującego się w Austrii. Jest to tzw. Trójca Święta z Sontagsberg. Inne, równie popularne przedstawienie, to kompozycja pozioma trzech postaci tworzących Trójcę Świętą. Znane jest także figuralno-symboliczne wyobrażenie Trójcy o bardzo starej proweniencji, powstałe poprzez połączenie ręki Boga Ojca, gołębicy - Ducha Świętego oraz Chrystusa przedstawionego jako baranka. Do przedstawień Trójcy Świętej zaliczyć można również scenę koronacji Matki Bożej. W górnej części tego wizerunku znajduje się przedstawienie trzech Osób Boskich, identycznie jak w kompozycji poziomej. Bóg Ojciec i Syn Boży trzymają wspólnie koronę, a nieco niżej znajduje się postać Marii. Niezmiernie rzadkie jest wyobrażenie Trójcy Świętej jako głowy o trzech twarzach. Sporadyczne występowanie tego motywu o proweniencji antycznej pozostaje niewątpliwie w związku z potępieniem go przez sobór trydencki oraz zakaz sformułowany przez papieża Urbana VIII (Bulla z I I sierpnia I 628 roku). Benedykt XIV potwierdził tę bullę w roku 1745. Główną przyczyną tego zakazu była chęć usunięcia pretekstu do drwin ze strony protestantów. Przedstawienie to nazywali oni bowiem „katolickim Cerberem". Jedyny znany ludowy obraz Trójcy Świętej w Polsce, przedstawionej zgodnie z tym wzorem ikonograficznym, pochodzi ze wsi Boczki Chełmońskie koło Łowicza. Jest zaskakującym faktem, że mimo formalnego zakazu potwierdzonego w 1745 roku, ten obraz feretronowy został ufundowany w roku 1768. Wynika to z napisu „FONDATOR BARTLOMI RZESNY 1768", odkrytego na podstawie feretronu podczas prac konserwatorskich przeprowadzonych w 1999 roku w pracowni konserwatorskiej Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Eksponaty tworzące wystawę „Oblicza Boga" reprezentują tzw. starą sztukę ludową. Pochodzą głównie z wieku XVIII i XIX. Stanowią najcenniejsze okazy ze znajdującej się w Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie kolekcji ludowej sztuki sakralnej. Wystawa, która powstała z okazji wielkiego jubileuszu chrześcijaństwa, prezentuje głównie wątki chrystologiczne, występujące w grafice, malarstwie i rzeźbie ludowej i stanowi kolejne ogniwo ciągu wystaw o tematyce sakralnej organizowanych przez Muzeum.